مزاج شناسی و اخلاط چهارگانه چیست؟ ویژگی‌های آن کدام است؟ بخش اول
مزاج شناسی، مزاج انسان را برآیند اثر چهار ماده دم، صفراء، سودا و بلغم می داند که از چهار رکن آتش، آب، خاک و هوا برمی خیزد. این چهار ماده که تشکیل دهنده اجزاء بدن هستند، خلط نامیده می شوند. خلط ماده ای روان است که در عروق و رگ ها جریان دارد و در هر عضوی، جزء خاصی از این ماده، جذب همان عضو می شود
مزاج شناسی:
یکی از اصول مهم در طب، شناخت مزاج است. بدون شناخت مزاج در بسیاری موارد، درمان مشکل یا غیر ممکن است.
مزاج شناسی جایگاه واقعی انسان در ساختار جهان خلقت است و موافق سازی حرکت آن با حرکت خلقت؛ و هر گاه حرکت انسان با جهان، سازگار و همسان شد، تعادل پدید می آید.
حفظ تعادل بدن از نظر مزاجی یعنی حفظ سلامتی و هر گاه به هر دلیلی بدن از این حالت تعادل خارج شود، گرمی، سردی، خشکی یا رطوبت در آن افزایش پیدا کرده و موجب بروز بیماری می شود. همچنین نوع تغذیه، پوشاک، خواب و بیداری، حالت های عصبی، روانی و … ارتباط مستقیمی با حالات طبیعی یا مزاجی هر فرد دارد. بنابراین برای داشتن زندگی سالم و موفق، همه ما نیازمند شناخت مزاج یا طبیعت خود هستیم.
برای این که یک فرد تغذیه مناسبی داشته باشد، حتماً باید از نوع مزاج خود، محیط جغرافیایی که در آن زندگی می کند و طبیعت مواد غذایی از نظر سردی، گرمی، رطوبت و خشکی آشنایی داشته باشد؛ در غیر این صورت اگر از بهترین و گران ترین مواد غذایی هم استفاده کند، برای او مفید نخواهد بود.
در بعضی مزاج ها، خوردن یک غذای نامناسب می تواند مشکلات بسیاری را ایجاد کند. برای مثال برخی افراد حتی با خوردن یک خرما بدنشان جوش می زند. حتی ممکن است غذای ناسازگار با مزاج فرد، موجب تغییر در خواب، حالات عصبی، فراموشی، مشکل در هضم غذا و دفع آن، ناراحتی های پوستی و … در او شود. پس برای جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی باید مزاج خود را شناخته و غذایی مناسب با مزاج تان میل کنید.
ارکان مزاج شناسی:
از دیدگاه طب سنتی اسلامی عوامل تشکیل دهنده جهان خلقت و بدن انسان، چهار عنصر اصلی می باشند. به عبارتی دیگر اجزای اولیه بدن انسان و غیرانسان از اجسام بسیطی تشکیل شده اند که غیرقابل تقسیم به اجسام مختلف دیگر می باشند و به آن ها ارکان گفته می شود:
خاک: جسمی است یکسان و جایگاه او محل فرود و سکون دیگر ارکان است و طبعش سرد و خشک می باشد.
آب: جسمی بسیط و یکسان است و جایگاه آن گرداگرد زمین است. طبعش سرد و تر است.
هوا: جسمی بسیط است. جایگاهش بر فراز آب است و طبع آن گرم و تر می باشد.
آتش: جسمی بسیط است و جایگاهش به علت نهایت سبکی، بالای همه ارکان است و طبعش گرم و خشک می باشد.
خلط چیست:
مزاج شناسی، مزاج انسان را برآیند اثر چهار ماده دم، صفراء، سودا و بلغم می داند که از چهار رکن آتش، آب، خاک و هوا برمی خیزد. این چهار ماده که تشکیل دهنده اجزاء بدن هستند، خلط نامیده می شوند. خلط ماده ای روان است که در عروق و رگ ها جریان دارد و در هر عضوی، جزء خاصی از این ماده، جذب همان عضو می شود.
هر گاه این چهار ماده در حال تعادل نسبی باشند، بدن سالم است و هر گاه یک یا چند خلط در یک عضو یا چند عضو از جد تعادل خود بیشتر یا کمتر شدند، بیماری پدید می آید.
امام رضا (ع) می فرمایند: خداوند متعال اجسام و بدن ها را بر چهار طبع بنا فرمود: دم، بلغم، صفرا، سودا.
اگر اخلاط بدن از حالت تعادل خارج و هر کدام بیشتر یا کمتر شود یا فاسد شود، موجب بروز بیماری خاص در بدن و روان فرد می گردد. مثلاً اگر صفراء کاهش پیدا کند، پا سرد می شود، دست سرد و سست می شود و اگر سردی بیشتر شد به لرزش دست می انجامد و …
امام صادق (ع) در مورد مزاج می فرمایند: «گرمی را با سردی و سردی را با گرمی، تر را به وسیله خشکی و خشکی را با تری، درمان می کنم و امر را کاملا به خدا واگذار می کنم».
خلط دم گرم و تر، خلط بلغم سرد و تر، خلط صفرا گرم و خشک و خلط سودا سرد و خشک است. این اخلاط هر کدام در بدن وظیفه ای دارند و باید به اندازه نیاز تولید شوند و اگر به اندازه نیاز تولید شود، انسان دارای مزاج معتدل است. اما اگر هر کدام از اینها بیش از حد نیاز تولید شود، باعث عدم اعتدال در مزاج می شود که این عدم اعتدال مزاج نام دیگرش بیماری است.
همانطور که گفته شد، اخلاط چهارگانه، در واقع معادل همان عناصر چهارگانه در بدن انسان می باشد:
آتش = خلط صفراهوا = خلط دم آب = خلط بلغم خاک = خلط سودا
اخلاط چهارگانه:
خلط صفرا
صفرا عامل گذرخون به مویرگ های ریز اندام انتهایی است. مجرا را باز می کند تا خون به اندام انتهایی برسد. صفرا علاوه بر این که در درون کبد وجود دارد، یک جایگاه دیگری برای او هست به اسم کیسه صفراء.
خلط دم
دم در کل عروق بدن جریان دارد و عضلات، ماهیچه ها و قلب از آن ساخته می شوند.
خلط بلغم
شبکه نخاعی، سلسله اعصاب و مغز، لیف عضلات و …. با بلغم ساخته می شوند.
خلط سوداء
دارای رنگی تیره است که به سیاهی می زند و اسکلت و استخوان ها، موها و ناخن ها از آن ساخته می شود.
پس ماده اولیه سازمان تن انسان این ۴ خلط است که با هم مخلوط هستند و مزاج را تشکیل می دهند که از برآیند اثر ۸ غذا پدید آمده اند که در دسترس ترین غذای آن خوراکی ها بود. هر قدر غذاهای مفید بیشتر باشد این خلط ماندگارتر و لطیف تر می باشد و انسان با این خلط از سلامتی و تندرستی برخوردار است.
هرگاه یک یا چند از اخلاط چهارگانه افزایش یا کاهش پیدا کرد، بدن انسان بیمار می شود. پس حفظ تعادل نسبی اخلاط چهارگانه در بدن، بهداشت می باشد و ایجاد تعادل در اخلاط چهارگانه بدن، درمان می باشد.
برای نمونه، کاهش صفرا موجب رسوب سودا در عروق و رگ های مختلف بدن مثل عروق کرونری قلب و مخصوصاً مویرگ های ریز اندام انتهایی بدن می شود که در نتیجه سبب بیماری فشارخون می گردد و اگر رسوب سودا و غلظت خون در یکی از اندام های اصلی نظیر پانکراس پدید آمد، دیابت ایجاد می شود که ممکن است سایر اندام ها را هم درگیر کند.
این نوع بیماری ها که به بیماری های انسدادی معروف می باشند، به علت غلظت خلط موجود در بدن ایجاد شده و سبب بروز انسداد می گردند.
مثلاً اگر انسداد در عروق ریز قلب پدید آید، موجب سکته قلبی می گردد. اگر در رگ های مغز باشد، موجب سکته مغزی می گردد. اگر در رگ های سراسر بدن رخ دهد، موجب خستگی می شود. اگر در عروق ریز چشم رخ دهد، موجب پیرچشمی و کاهش بینایی می گردد و …